| “A wierz sobie nawet i w kozła – byleś mi dziesięcinę płacił” Tekst o historii wyzysku ludności polskiej przez kler |
Za: http://opolczykpl.wordpress.com/2013/04/06/a-wierz-sobie-nawet-i-w-kozla-byles-mi-dziesiecine-placil/ . Polecam niezwykle obszerny, nieomal monumentalny tekst o historii wyzysku ludności polskiej, zwłaszcza chłopów przez kler w ciągu ostatniego milenium. Usunąłem jedynie końcówkę aby uniknąć zarzutu kolportowania stalinowskiej antykościelnej propagandy. Tekst bazuje przede wszystkim na dużej ilości “nie-stalinowskiej” literatury i kościelnych dokumentach – opolczyk . Za: http://legaba.6te.net/chlopi_a_biskupi.htm . Andrzej Nowicki Chłopi a Biskupi R o z d z i a ł I HIERARCHIA KOŚCIELNA PRZECIW MASOM LUDOWYM Czytamy w starych kronikach, że około roku 1034 ”Wybuchł w ziemi Lachów bunt, powstali chłopi i pozabijali swoich biskupów…” 1 ”Rzucili się no swych panów i sięgnęli po władzę… Przeciw biskupom i kapłanom bożym rozpoczęli bunt i jednych mieczem, drugich kamieniami pomordowali”2. Znane nam z imienia klasztory wszystkie bez wyjątku w tym czasie upadły. Z czterech stolic biskupich, to jest arcybiskupstwa w Gnieźnie i biskupstw w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu, żadne nie przetrzymało tej burzy. W opustoszałych kościołach dzikie zwierzęta założyły swe legowiska… 3 Co wywołało tę burzę pierwszego w naszych dziejach buntu chłopskiego? Jakie były przyczyny nienawiści chłopów do biskupów? Źródła historyczne umożliwiają wyliczenie pięciu głównych przyczyn: 1 Kronika ruska Nestora. 2 Kronika Galia Bezimiennego. 3 Stanisław Kętrzyński, “Kazimierz Odnowiciel”, Kraków 1899, str. 15, 59. Po pierwsze, biskupi, jako przedstawiciele nowej wiary, swoim autorytetem popierali i uświęcali przeobrażenia społeczne 4 polegające na odbieraniu ziemi członkom rodów i nadawaniu jej biskupom, klasztorom i rycerzom. Wolni członkowie rodów, którzy tę ziemię dotąd wspólnie uprawiali, byli w wyniku tych przeobrażeń bądź wypędzani, bądź przekształcani w chłopów zależnych od biskupów, opatów i panów, którym zostali przez księcia “darowani”. Rozbicie pierwotnego ustroju rodowego z inicjatywy biskupów dokonane zostało z krzywda, olbrzymiej większości społeczeństwa, której narzucono panowanie klasowe garstki obszarników w sutannach, habitach i zbrojach. “Zadzierzgnął się wówczas ostry konflikt między krzywdzonym a krzywdzącym, między wyzutym ze swego i wzbogaconym. Walka ta trwać miała przez całe tysiąclecie. Po jednej stronie znalazł się kościół, książę, formalny autor tych przesiedleń, rugów i darowizn ludności oraz ci wszyscy, którzy przez takie darowizny stawali się panami, właścicielami wielkiego majątku ziemskiego; po drugiej stronie stał ogół społeczeństwa, z wyjątkiem właśnie tej grupy uprzywilejowanej” 5. Po drugie, biskupi, uposażani przez księcia w ziemię i ludzi, stanowili tę kategorię obszarników, która najciężej gnębiła darowanych sobie chłopów. Aleksander Świętochowski trafnie wykrywa przyczynę biskupiego okrucieństwa w stosunku do chłopów. ”Kler podtrzymywał niewolę i rozszerzał. Zaprawiony do okrucieństwa w przymusowym nawracaniu pogan nie czuł wcale wyrzutów sumienia z powodu ujarzmiania włościan. Nie cofał się nawet przed fałszowaniem przywilejów, ażeby mocniej wyzyskiwać swych poddanych” 6. Po trzecie, biskupi nałożyli na całą ludność haracz dziesięcin. Już za Bolesława Chrobrego, w roku 1022, wybuchła w Polsce — mówicie słowami Długosza — “straszliwa zawierucha”, czyli bunt przeciw płaceniu dziesięcin. Przywódców buntu ścięto 7. Przymus płacenia dziesięciny był jedną z głównych przyczyn oporu pogan przeciw przyjmowaniu chrześcijaństwa, jak to wyraźnie oświadczyli Szczecinianie spowiednikowi księcia polskiego Władysława Hermana, Niemcowi, biskupowi Ottonowi Mistelbachowi: “U was, chrześcijan, pełno jest łotrów i złodziei; u was ucina się ludziom ręce i nogi, wyłupuje oczy, torturuje w więzieniach; u nas, pogan, tego wszystkiego nie ma, toteż nie chcemy takiej religii! U was księża dziesięciny biorą, nasi kapłani zaś utrzymują się, jak my wszyscy, pracą własnych rąk” 8. Po czwarte, pierwsi biskupi, opaci, księża byli cudzoziemcami i agentami cesarza niemieckiego i prowadzili politykę sprzeczną z interesami ludności polskiej. Podobnie dziś duchowieństwo katolickie otoczone jest nienawiścią ludów kolonialnych Azji i Afryki głównie z powodu rozpowszechnionego — i stwierdzanego setkami faktów — przekonania, że co misjonarz, to agent imperialistów. 4 Stanisław Śreniowski, “Dzieje chłopów w Polsce”, Czytelnik 1947, str. 59 5 Śreniowski, j. w. 6 Aleksander Świętochowski, “Historia chłopów polskich”, PIW 1947, str. 59. 7 Długosz, “Dziejów Polski księga II”, rok 1022. 8 Sefrid, “Żywot świętego Ottona”. Po piąte wreszcie, biskupi zaprowadzali ogniem i mieczem religię posłuszeństwa nowemu porządkowi społecznemu, opartemu na krzywdzie chłopskiej. Już w roku 980 książę Mieszka wydał prawo konfiskowania majątków tym wszystkim, którzy trwali w dawnej religii 9. Bolesław Chrobry kazał wybijać zęby tym, którzy nie przestrzegali przepisów nowej religii 10. Edykt Bolesława Kędzierzawego (wydany około roku 1 164) zapowiadał Pomorzanom, że winni odmowy przyjęcia nowej wiary będę karani śmiercią.. A tymczasem, jak mogły przyjmować nową religię masy ludowe, skoro czołowi przedstawiciele tej wiary nakazywali im posłuszeństwo dla nowych ciemięzców — rycerzy i książąt? Ustrój krzywdy ludowej utwierdzała hierarchia kościelna najwyższym autorytetem Boga, strasząc buntowników przerażającymi karami doczesnymi i piekielnymi. Cóż dziwnego, że wywłaszczani, wypędzani z uprawianej przez siebie ziemi, pozbawiani wolności i “nadawani” jak rzecz biskupom, twierdzącym, że posłuszeństwa panom wymaga od chłopów Bóg, “chłopi powstali i pozabijali swoich biskupów… Jednych mieczem, drugich kamieniem”. Burza nienawiści przeciw hierarchii kościelnej trwała kilkanaście lat i została stłumiona jedynie dzięki obcej interwencji, dzięki sprowadzonym przez arcybiskupa Stefana rycerzom niemieckim. “Powrotem nowego porządku do Polski zajmują się cesarz niemiecki i papież” 11. Osadzają oni na tronie polskim mnicha Kazimierza, siostrzeńca arcybiskupa Kolonii, Hermana. Polska stała się na kilkadziesiąt lat lennem Niemiec; lennik cesarza Konrada II, mnich Kazimierz, płaci co rok obu swoim panom, cesarzowi niemieckiemu i papieżowi, wysoki haracz, a tymczasem rycerze niemieccy pustoszą Polskę, masakrując zbuntowanych chłopów. Pacyfikacja kraju kierował arcybiskup Stefan. W rezultacie tej pacyfikacji “Polska stała się jedna wielką pustynią bezludnym opuszczonym pustkowiem, cmentarzyskiem ruin i zgliszcz” 12. 9 Długosz, księga II. 10. Kronika Thietmara: prof. dr Władysław Abraham, “Organizacja kościoła w Polsce do połowy wieku XII”, Lwów 1893, str. 282. 11. Joachim Lelewel, “Polska wieków średnich”, Poznań, 1856, tom lI, str. 239. 12 Kronika Galla Bezimiennego. Rozdział II BISKUPI WYPĘDZAJĄ l PRZESIEDLAJĄ CHŁOPÓW Kościół walczył nie tylko o realne nabytki ziemskie, ale także o zmianę podstawy prawnej posiadania ziemskiego, występując “przeciwko rodowym prawom do ziemi jako rzekomo niesłusznym, bo ograniczającym pełną własność indywidualną, ale motywacje etyczne były tutaj tyko wprzągnięte w służbę materialnego interesu instytucji” 13. Jaskrawym przykładem tej walki była działalność Stanisława Szczepanowskiego, biskupa krakowskiego, o którym mówiono, że jest chciwym łupieżcą, a nie pasterzem parafian, że nie biskupuje, lecz obskubuje z majątków, będąc “wszetecznikiem, zbiorcą bogactw i łakomca” 14. Tenże biskup Stanisław zawarł nielegalna transakcję z niejakim Piotrowinem, który sprzedał biskupowi ziemię stanowiącą nie jego prywatną własność, lecz własność całego rodu. Toteż po śmierci Piotrowina bratankowie i krewni zmarłego udali się przed sad królewski “twierdząc, iż majętność tę do nich należąca biskup Stanisław wdzierstwem nieprawnym zagarnął… Biskup dowodzi, że ja nabył prawem kupna… i na dowód… kazał odkopać trupa butwiejącego już od lat trzech” itd. 13. Śreniowski, j. w., str. 59. 14 Długosz, księga III, rok 1080; to samo w kronice Kadłubka. W posiadanych z nadania bądź kupna majątkach mieli biskupi przywileje robienia z chłopami, co im się podobało. Stwierdzają to liczne dokumenty średniowieczne np. przywilej Władysława, księcia łęczycko-dobrzyńskiego, w którym czytamy m. in.: “Zezwalamy panu biskupowi (włocławskiemu) i jego kapitule decydować o wsiach: Komorniki, Żywocin, Gadaszewice, Chorzęcin, Łaznów, Transzew, Strupin, Łódź, Dąbrowa, Niesułków, Siedlce, Gnichów, Przanowice, Sobota i Zagórzewice i urządzać, jak samemu panu biskupowi i jego kapitule zdawać się będzie lepiej i u ż y t e c z n i e” 15. Przywilej taki dawał biskupowi prawo przesiedlania, o nawet wypędzania chłopów z ziemi, która uprawiali z dziada pradziada. “Jeśli się panu podobało, jeśli grunta na inny przeznaczał użytek, jeśli uważał, że włość jakaś była więcej zaludniona, niż potrzeba uprawy tego wymagała, rugował chłopów bez przeszkody” 16 Książęta, nadając ziemie osiadłe biskupom, przykazywali często osadnikom wynieść się, a duchowieństwu zezwalali na zburzenie chat po wypędzonych chłopach, których można było “wedle swego upodobania i bez żadnej słusznej przyczyny z posiadanych przez nich dziedzin wyrzucić i te dziedziny komu innemu nadać, bez obowiązku uiszczenia tak obdartemu wieśniakowi jakiegokolwiek wynagrodzenia… 15 A. Steblewski, “Teksty źródłowe do dziejów Łodzi”, Łódź 1934, cyt. wg “Dokumentów chłopskiej doli”. Łódź 1948, str. 11. 16 Stanisław Smołka, “Mieszko Stary”, Warszawa 1881, str. 51. …Przykład takiego wyrzucenia, wyzucia, daje nam przywilej Bolesława Wstydliwego z roku 1261, wydany dla kapituły katedralnej krakowskiej, w którym książę dziedziny cieśli we wsi Szczytniki położone cieślom tym zabiera… nakazując owym cieślom, iżby ze wsi Szczytnik ze swoich dziedzin się wynieśli i budowle swe w tychże dziedzinach istniejące usunęli, inaczej kanonicy (krakowscy) będą mieli prawo budowle te rozburzyć. Innych zaś dziedzin dla. tak ograbionych wieśniaków książę nie naznacza… Eliminacja wieśniaków z posiadanych przez nich dziedzin była prawie zawsze ciężką krzywdą, wyrządzona takim eliminowanym wieśniakom” 17. Jedna z przyczyn przesiedlania chłopów przez biskupów i opatów była konieczność separowania poddanych kościelnych od sąsiedztwa z poddanymi książęcymi, którzy byli mniej uciskani i wyzyskiwani. Historyk prawa średniowiecznego, Romuald Hube, podając fakt, że w roku 1254 “przełożony klasztoru staniatkowskiego ludzi swoich przeniósł z jednego miejsca na drugie”, dodaje następujący komentarz: “Kościoły robiły te przeniesienia w tym celu, aby ludność swa usuwać spod zetknięć, dla nich szkodliwych, z ludnością poddana innej władzy (która mniej gnębiła i ciemiężyła chłopów, A. N.)… Pokazuje się więc, że (ziemie uprawiane przez chłopów) w każdej chwili mogły być im odjęte przez księcia, a później i przez panów (świeckich i biskupów), częścią skutkiem ustalającego się nieprawego zwyczaju, częścią skutkiem nadania panów prawem zupełnego władztwa nad ziemia” 18 Ale oczywiście wypadki wypędzania chłopów z ziemi nie były częste, ponieważ hierarchii kościelnej lepiej się opłacało zatrzymywać ich na miejscu i wyzyskiwać ich pracę. 17 Franciszek Piekosiński, “Ludność wieśniacza w Polsce w dobie piastowskiej”, Kraków 1896, str. 108, 110. 18 Romuald Hube, “Prawo polskie w wieku trzynastym” Warszawo 1874, str. 43—46. Rozdział III “UCISK l NĘKANIE WSZELAKIEGO RODZAJU” W MAJĄTKACH KOŚCIELNYCH Biskupi, ilekroć pobożny książę darował im na własność chłopów, natychmiast w uroczystych dokumentach spisywali ich imiona na wieczna rzeczy pamiątkę — “ne libertatis sibi assumant presumptionem” — żeby z czasem chłopi ci do wolności nie poważyli się roście sobie prawa. 19 Posiadając niezmiernie rzadką w owych czasach umiejętność czytania i pisania, wysocy dygnitarze kościelni wykorzystywali ja w celu pomnażania własnych dóbr doczesnych przez sporządzanie fałszywych dokumentów wyliczających daniny i obowiązki swoich poddanych. Istnieje bardzo obszerna bibliografia na temat owych pobożnych fałszerstw. “Gdzie brakło dowodów na faktycznie wykonywane uprawnienia, tam uciekano się do fałszowania przywilejów, w czym (na Śląsku) przodowały trzy klasztory: lubiąski cystersów, na Piasku Wrocławskim kanoników regularnych i św. Wincentego we Wrocławiu” 20 19. Cod. dipl. Pol. l—16; Smolka. j w., str. 49. 20 Tadeusz Silnicki, “Dzieje i ustrój kościoła na Śląsku do końca w. XIV”, Kraków 1939, str. 274. Piekosiński, przytaczając cały szereg robocizn i powinności z falsyfikatu mnichów tynieckich z pierwszej połowy XIV wieku, przedstawianego jako rzekomy przywilej z roku 1105 stwierdza, że “Było to nadużycie popełnione przez klasztor tyniecki na danej sobie w uposażeniu ludności wieśniaczej… Los tych włościan (za pomocą pobożnego fałszerstwa dokumentu, A. N.) zrównany został z losem niewolników” 21. Najpowszechniejszą formą chłopskiego protestu przeciw niesprawiedliwemu uciskowi biskupów i opatów była w średniowieczu ucieczka. “Dowiadujemy się z dokumentów o częstych ucieczkach ludzi z dóbr kościelnych” 22. W dokumencie księcia Konrada Mazowieckiego dla klasztoru w Czerwińsku z roku 1222 czytamy o chłopie Miłoszce ze wsi Łomny, “który kilkakrotnie czynił próby uwolnienia się spod władzy klasztoru” 23. Raz uciekł z posiadłości klasztornych do księcia Bolesława Kędzierzawego, który go przyjął do siebie na służbę, “ale nie długo mu przyszło cieszyć się tą swobodą, bo o p a t W i d o n, dbały o majątek klasztoru, rychło wpadł na trop zbiega i dowiódłszy praw swoich” 24, “skrępowanego sprowadził z powrotem” 25. Po śmierci Widona, Miłoszka po raz drugi próbuje szczęścia zbiegając tym razem do księcia Kazimierza Sprawiedliwego i ukrywając się czas jakiś w Sieklukach pod Radomiem “skąd go ściągnął opat F u l k o l d” 26. 21 Piekosiński, j. w., str. 83. 22 Stanisław Arnold, “Władztwo biskupie na grodzie Wolborskim w wieku XIII”, 1921, str. 50. 23 Arnold, j. w. 24 Smolka, “Mieszko Stary”, str. 49. 25 Arnold, j. w. 26 Arnold, j. w. “Przywiązani do ziemi chłopi kościelni korzystali z lada jakiej sposobności do ucieczki” 27. Na początku XIII wieku, “kiedy biskupem kujawskim był Ogerius, chłopi katedry włocławskiej, Bielejewicami zwani, nie mogąc znieść ucisku i nękania wszelakiego rodzaju (multiformes pressuras) 28, a żadnej ulgi, żadnej nadziei lepszego losu nie mając, umknęli z kasztelanii wolborskiej za Pilicę” 29 i zostali przyjęci do służby łowieckiej księcia Leszka Białego. Po dziesięciu latach wytropił ich tam biskup włocławski Michał i “na zjeździe w Gąsawie wobec arcybiskupa gnieźnieńskiego i innych biskupów polskich zażądał od księcia Leszka zwrotu swych ludzi, na co otrzymał przyrzeczenie, że książę przywróci ich do dawnych obowiązków” 30. Leszek został jednak zamordowany i sprawa przedłużyła się jeszcze o kilka lat, aż wreszcie w roku 1228 — po kilkunastu latach wolności — cała rodzina Bielejewiców została zwrócona biskupom, którzy nie na darmo zapisywali imiona swoich chłopów na pergaminach, ażeby chłopi ci do wolności nie poważyli się rościć sobie prawa. Księcia, który by stanął w obronie zbiegów i odmówił ich ‘wydania biskupom, obłożyliby biskupi klątwa. “Prześladowani i nękani wiedzieli chłopi, że dla złoczyńców było schronienie w kościele przed ołtarzami” 31 kiedy jednak chodziło o zbiegłych chłopów, kościół nie był dla nich miejscem azylu. Prawo panów nad chłopami było dla biskupów świętsze od prawa nietykalności kościoła. Kiedy za Bolesława Krzywoustego siedemnastu chłopów “zbiegło do kościoła włocławskiego szukając tam azylu” 32, wywleczono ich bez żadnych skrupułów z kościoła i skrępowanych dostawiono do majątku, z którego zbiegli. Zbiegłych chłopów zakuwano w łańcuchy, wrzucano do ciemnych lochów, bito rózgami i torturowano, a “we wsi klasztornej Kasina za powtórne zbiegostwo groziła chłopu kara śmierci” 33 Liczne klasztory posiadały przywilej torturowania posiadanych chłopów i skazywania ich na śmierć. Nawet klasztory żeńskie, jak np. klarysek w Gnieźnie i Zawichoście czy cystersek w Ołoboku, posiadały “potestatem iudicandi ad omnes sententias: capitis, sanguinis, mutilationis membrorum” (władzę wydawania wszelkich wyroków włącznie z kara. śmierci, krwi i kaleczenia członków 34. A do klasztoru klarysek w Zawichoście należało 25 pobliskich wsi 35 i kilkanaście dalej położonych. Klaryski sądeckie miały 38 wiosek, a cysterski ołobockie 12 wiosek. Klasztory żeńskie, które nie miały prawa odprawiania sadów i skazywania na karę śmierci, posiadały przecież w klasztorach lochy i często więziły w nich chłopów, przeważnie za odmowę odrabiania nadmiernej pańszczyzny. Niektóre klasztory nie mogły sobie dać rady z chłopami w zbyt rozległych dobrach: “Zakonnice w Staniątkach i w Sączu wypuszczają dobra mocniejszym sąsiadom dla poskromienia nieposłusznych chłopów” 36. Kiedy zaś chłopi, gnębieni przez zakonnice w Staniątkach, udawali się na skargę do króla, ten odpowiadał chłopom, że nie chce się wtrącać w spory między klasztorem a poddanymi klasztornymi 37. 27 Smolka, j. w. str. 50. 28 Cod. dipl. cyt. wg Hubego, j. w., str. 47. 29 Smółka, j. w. 30 Arnold, j. w., str. 9. 31 Smolka, j. w., str. 50. 32 Piekosiński, j. w., str. 113. 33 Śreniowski, j. w. str. 83. 34 Wg przywileju księcia Bolesława Wstydliwego wydanego klaryskom z klasztoru świętej Salomei w Zawichoście. 35 Długosz, Dziejów Polskich księga VII, rok 1258. 36 Tadeusz Jan książę Lubomirski “Jurysdykcja patrymonialna w Polsce” Warszawo 1861, str 42. 37 Kroi Zygmunt l, cyt. wg Lubomirskiego, j, w., str 48. Rozdział IV DZIESIĘCINA l INNE ŚWIADCZENIA CHŁOPÓW NA RZECZ DUCHOWIEŃSTWA Poważne materialne powody do nienawiści mieli nie tylko chłopi bezpośrednio poddani biskupom i klasztorom. Również chłopów poddanych panom świeckim obowiązywały liczne i uciążliwe świadczenia na rzecz duchowieństwa. Głównym ciężarem była dziesięcina pobierana “nie tylko ze zboża, lecz także z owiec, kóz, świń, kur, lnu, sera” 38, “z bobrów, źrebiąt, cieląt, gęsi, śledzi itd.” 39 “Ksiądz nie dozwalał sprzątnięcia zboża, póki swej dziesiątej kopy nie powytykał — pisze Brückner — żądając zaś, aby mu ją jeszcze do jego stodoły dostawiono, mógł i zgnoić całe zboże na polu, gdy była słota” 40. O uciążliwości obowiązku dostarczania dziesięciny do składu wskazanego przez biskupa świadczą następujące dane: chłopi ze wsi Rybnej i Przegini musieli wieźć zboże dziesięcinne do oddalonego około 20 km zamku biskupa krakowskiego w Lipowcu; chłopi ze Stępocina musieli zwozić dziesięcinę do Poznania oddalonego o 33 km; chłopi z Czerlejna do 38 Aleksander Świętochowski, “Historia chłopów polskich”, l, str. 33. 39 Tadeusz Czacki, “Dyssertacya o dziesięcinach”, str. 30. 40 Aleksander Brückner, “Dzieje kultury polskiej”, l, str. 330. Gniezna oddalonego o 35 km, a chłopi Kaczanowa do Poznania oddalonego w linii prostej o 45 km 41. Nic więc dziwnego, że nawet konserwatywni historycy nazywali dziesięcinę “zgubna i rujnująca” 42. ”Ci, którzy musieli płacić dziesięcinę — pisał Tadeusz Czacki w XVIII wieku — nazywali ją owocem ustaw diabelskich”43. Szczególnie dla pobożnych chłopów była nieszczęściem konieczność złorzeczenia temu, którego mieli szanować jako pasterza 44. Swiętochowski słusznie stwierdza, że “Dziesięcina stanowiła jedną z najbardziej łupieżczych danin i uprzywilejowaną przed wszystkimi innymi” 45, a zdaniem Kaczmarczyka “Sprawa dziesięcin była najpoważniejszą płaszczyzną tarć między kościołem a społeczeństwem w Polsce” 46. W każdym zaś razie stanowiła ona jeden z głównych powodów nienawiści mas chłopskich do biskupów. Na nieuiszczających dziesięciny, odmawiających dostarczania jej do spichrzów biskupich, bądź starających się zamienić dziesięcinę snopowa na pieniężna, biskupi rzucali klątwy. Zdarzało się jednak, że chłopi nie uginali się przed klątwa i “uporem swoim potrafili nawet zmusić biskupa do ustępstw” 47. Kaczmarczyk referuje nawet jeden taki spór, którego ślad zachował się w aktach kla- 41 Zdzisław Kaczmarczyk, “Monarchia Kazimierza Wielkiego”, II, str. 163. 42 Franciszek Piekosiński, “Ludność wieśniacza”, str. 81, 43 Czacki, j. w., str. 3. 44 Czacki, j. w., str. 3. 45 Świętochowski, j. w., str. 33 46 Kaczmarczyk, j. w., str. 155. 47 Kaczmarczyk, j. w., str. 166. sztoru tynieckiego. Chłopi wsi należących do opactwa tynieckiego wiedli przez dłuższy czas spór z biskupem krakowskim Janem Grotem, wzbraniając się płacenia dziesięciny snopowej i proponując mu płacenie równowartości w pieniądzach. Biskup nie godząc się na to obłożył chłopów Rybnej i Przegini ekskomunika. Chłopi nie ulękli się ekskomuniki i spierali się z biskupem dalej, aż wreszcie w końcu grudnia 1345 zawarty został kompromis 48. “Dziesięcina stanowiła nie tylko poważne źródło dochodów kościelnych, ale urastała do znaku suwerenności kościoła ponad całym społeczeństwem, bo kościół z własnego prawa podnosił dziesięcinne żądania” 49. W wielu parafiach wprowadzono jeszcze druga dziesięcinę zwana “tacznem”, “osepem”, “mesznem”, “mszowym”, “stołowym” itp. W ten sposób nie dziesiąta, ale piąta część plonów zabierał kler chłopom, “nie gardząc zresztą żadnym środkiem dla ich ograbienia” 50. “Urodzenie, życie, małżeństwo, śmierć — pisze Świętochowski — wszystko dostarczało duchowieństwu powodu do obdzierania nieszczęśliwych chłopów… Istniały opłaty za poświęcanie łoża małżeńskiego, pól, ogrodów, studzien, torb podróżnych, sera, mleka, miodu, jajek” 51. “Do źródeł dochodów kościoła polskiego należały nadto pewne opłaty uiszczane z powodu pełnienia przez kler funkcyj religijnych, jak opłata za asystencję przy sądach bożych i tzw. “przysiężne”; dwóch księży prowadziło mającego się poddać sądowi bożemu na żelazo rozpalone i odprawiało mszę świętą do obrzędu zastosowaną; kapłan miał 48 Kaczmarczyk, j. w., str. 166. 49 Tadeusz Silnicki, “Dzieje i ustrój kościoła na Śląsku”, str. 137. 50 Świętochowski, j. w., str. 33. 51 Świętochowski, j. w., str. 33. również obowiązek żelazo przeżegnać i pokropić święcona, wodą i za to należała się opłata… W razie przysięgi winien był przysięgający od krzyża, na który przysięgał, zapłacić temu, kto trzymał krzyż… Niektórzy biskupi pobierali również opłaty i przy chrztach dzieci” 52. “Opłatę zwaną kolędą uiszczano plebanom przy wizytacji parafian w okresie świat Bożego Narodzenia”53. Pretekstów do wymagania, aby chłop płacił, nie brakowało. “Kler nie gardził żadnym środkiem dla ograbienia swych poddanych” (parafian) — możemy powtórzyć za Swiętochowskim 54. 52 Władysław Abraham, “Stosunek kościoła do państwa w Polsce”, Lwów 1926—1927 (skrypt uniwersytecki), str. 277. 53 Abraham, j. w., str. 277. 54 Świętochowski, j. w., str. 33. Rozdział V ŚWIĘTOPIETRZE Chłopa polskiego łupił nie tylko bliski biskup, ale również daleki papież. Podatek na rzecz papieża, czyli tak zwane świętopietrze, nie był wprawdzie zbyt wysoki, ale budził i musiał budzić wśród chłopów opór i oburzenie jako najbardziej niesprawiedliwa ze wszystkich danin. W szczególności świętopietrze musiało budzić sprzeciw z sześciu następujących powodów: najbogatsze warstwy społeczeństwa (biskupi, szlachta, proboszcze) nie płaciły świętopietrza 55; cały ciężar tej daniny spadał na chłopów; niesprawiedliwa była zasada: po denarze od głowy; bogaty chłop płacił tyle co biedny; obarczeni liczną rodziną płacili wielokrotnie więcej od samotnych, chociaż według elementarnego poczucia sprawiedliwości powinno być akurat na odwrót; parafie były otaksowane i proboszcz wpłacał poborcy papieskiemu co rok jednakowy ryczałt; jeżeli ilość ludności wzrastała, to różnica między ściągniętym świętopietrzem a płaconym ryczałtem szła do kieszeni proboszcza; co więcej, przy obliczaniu dochodowości probostwa włączano tę 55 Ksiądz Tadeusz Gromnicki, “Świętopietrze w Polsce”. Kraków 1908, str. 54—60. różnicę (między faktycznym wpływem za świętopietrze a wysokością taksy) do źródeł dochodów proboszcza”16; lwią część świętopietrza (czasem i cztery piąte zebranej sumy) potrącał sobie za różne koszta poborca papieski, który oprócz tego zarabiał na wydawaniu pokwitowań za opłatą, na wymianie walut, na wypożyczaniu zebranych sum (na lichwiarski procent), a nierzadko defraudował resztę; pokwitowań wydanych przez poborców, którzy okazali się malwersantami i defraudantami, następni poborcy papiescy nie honorowali domagając się płacenia świętopietrza po raz drugi; zupełnie zaś bezbronni byli ci, którzy nie posiadali żadnych pokwitowań; wreszcie dochodziły wiadomości o tym, na co papieże obracają sumy zebrane ze świętopietrza i nawet chłopi wiedzieli, że wydziera im się ostatni grosz dla dzieci, bratanków i kochanek papieskich, na zbytki i rozpustę watykańskiego Babilonu 57. Rezultatem ściągania świętopietrza było i musiało być budzenie nienawiści szerokich mas chłopskich do papieża. Przyznają to nawet księża katoliccy. Oto, co pisze ksiądz Gromnicki: “Niewielkie kwoty, jakie świętopietrze przynosiło, nie mogły iść w porównanie ze szkodami moralnymi, Jakie dla stolicy apostolskiej wypływały… Powaga moralna stolicy apostolskiej… wielce cierpiała przez bezwzględne wymuszanie denara” 58. “Niewielkie” dla księdza Gromnickiego kwoty były przecie dla chłopów tak wielkim ciężarem, że właśnie z ich powodu decydowali się nieraz na opuszczenie zagospodarowanej roli i ucieczkę na Wschód, gdzie nie ściągano świętopietrza. Wiedział o tym doskonale sam ksiądz Gromnicki: 56 Ksiądz Gromnicki, j. w., str. 76—79. 57 Patrz “Kłopoty rodzinne papieży” (Książka i Wiedza 1950), napisana przez autora niniejszej pracy. 57 Ksiądz Gromnicki, j. w., str. 100. “Włościanie, na których przeważnie ciążył obowiązek opłaty świętopietrza bądź sporadycznie, bądź nawet gromadnie, opuszczali rolę i przenosili się w strony, gdzie świętopietrza nie wybierano, po największej części na Ruś, tak ze całe osady pustoszały” 59 Spróbujmy obliczyć w przybliżeniu wartość ściąganego z chłopów świętopietrza. W latach 1000—1318 zebrano kilkadziesiąt milionów denarów systemem podymnym (po denarze od rodziny). Łokietka zmusił papież do podwyższenia świętopietrza przez zmianę systemu ściągania z podymnego na pogłówny (po denarze od głowy). Od roku 1319 posiadamy dokładne liczby. Mianowicie, w latach 1319—1321 ściągnięto z chłopów polskich tytułem świętopietrza: 675,5 grzywien srebra i 14 grzywien złota z groszami, co biskup Gerward wymienił na 2 382 złote floreny z groszami. W latach 1322—1324 ściągnięto 974 grzywny srebra i 26 grzywien złota. W latach 1325—1328 831 grzywien srebra i 15 grzywien złota. Razem w latach 1319—1328 w przeliczeniu na denary jeden milion dziewięćset osiem tysięcy denarów, co przy ówczesnej cenie baranów równało się wartości 60 tysięcy baranów, bądź 7 do 8 tysięcy krów. Na słabo zaludniona wówczas Polskę (kilkaset tysięcy mieszkańców) była to suma olbrzymia. 59 Ksiądz Gromnicki, j. w., str. 177. W latach 1335—1342 ściągnięto 5 278 grzywien srebra i 16 grzywien złota. Przy ówczesnej cenie chłopskiego życia (5 grzywien srebra bądź 1/3 grzywny złota) można było za to kupić lub zabić bezkarnie przeszło tysiąc sto chłopów. Dla księdza Gromnickiego są to jednak sumy “niewielkie”. W latach 1343—1357 ściągnięto 8 148 grzywien srebra. Z następnych lat mamy dane archiwalne zdekompletowane i skomplikowane wielka ilością różnych walut. W latach 1476—1485 ściągnięto z chłopów polskich 5 921,5 florenów węgierskich i 2 272,5 florenów zwykłych. W przeliczeniu na ówczesne grosze wynosiło to 285 894 grosze, za które można było kupić 48 tysięcy korców jagieł, albo dwadzieścia kilka tysięcy garnców masła, albo osiem i pół miliona jajek, albo od tysiąca do 6 tysięcy koni. W latach 1524—1530 ściągnięto 3 657 grzywien srebrnych. W latach 1531—1535, po odciągnięciu lwiej części zagarniętej przez poborców papieskich tytułem wynagrodzenia za pracę oraz zwrotu różnych kosztów własnych, przesłano do Rzymu 4 234 floreny, czyli przeszło 120 tysięcy groszy, za które można było — według ówczesnych cen krakowskich — kupić 5 tysięcy kożuchów futrzanych, albo 20 tysięcy koszul, albo 2 i pól miliona cegieł, albo 500 do tysiąca koni 60. 60 Kwoty ściągnięte z tytułu świętopietrza podaję za cytowana już praca księdza Gromnickiego. Przeliczenia na równowartość w różnych towarach dokonałem na podkowie pracy Juliana Pelca, “Ceny w Krakowie w latach 1369 – 1600″, Lwów 1935. Wreszcie w połowie XVI wieku płacenie świętopietrza ustało, na co się skarżą wielokrotnie nuncjusze papiescy. M. in. nuncjusz Commendone pisał do Rzymu 15 października 1564 roku: “Pieniądze świętego Piotra (= świętopietrze) przez pięćset lat płacono bez przerwy z tego królestwa, lecz od niejakiego czasu tak to wyszło ze zwyczaju, że je bardzo nieliczni składają… Odszczepieńcy nie płacą sądząc, że byłby to ciągły i widoczny znak zwierzchnictwa Stolicy Apostolskiej nad Królestwem Polskim. Katolicy łatwo dozwalają na umorzenie tego zwyczaju… częściowo dlatego, że się niektórym z nich nie podoba, aby królestwo opłacie podlegało mówiąc, że dostatecznym jest przyznawać Stolicę Apostolska w rzeczach wiary” 61. Sam nuncjusz podkreślał w liście do Rzymu “ważność utrzymania tego poboru i tego zwierzchnictwa nad Królestwem Polskim” 62. Również Jan Ptaśnik i dziesiątki innych historyków stoją na tym samym stanowisku, że “Polska płaciła świętopietrze tytułem zależności od Stolicy Apostolskiej” Zanim jednak doszło do ustania świętopietrza, społeczeństwo polskie musiało stoczyć długą — ciągnąca się przez wiele stuleci — walkę przeciw temu niesprawiedliwemu podatkowi. Walka ta była tym cięższa, że w egzekwowaniu świętopietrza duchowieństwo posługiwało się sankcjami religijnymi. Częste rzucanie klątw miało i mogło mieć 61 “Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta, obejmujące listy (nuncjusza) Jana Franciszka Commendoni d3 Karola Borromeusza.”, Wilno 1851, tom l, str. 225. 62 j. w., tom l, str. 227. 63 Jan Ptaśnik, “Dagome iudex, przyczynek krytyczny do dziejów świętopietrza w Polsce”, Kraków 1911, str. 13. jednak tylko jeden skutek: chłopi przestali się przejmować klątwami. Przyznaje to również ksiądz Gromnicki: “gorszące spory trwające całe lata i nadużywanie cenzur (kar) kościelnych… nie tylko wywoływały egzacerbację (= rozgoryczenie) u wiernego ludu, ale sprawiały, że stępiało się ostrze kar kościelnych i ze stawały się one często bezskutecznymi” 64. Również Silnicki pisząc o dziejach kościoła na Śląsku stwierdza, że klątwy powszedniały: “Klątwa i interdykt, zbytnio nadużywane, nie robiły wrażenia” 65. 64 Ksiądz Gromnicki. j. w., str. 100. 65 Tadeusz Silnicki, “Dnieje i ustrój kościoła no Śląsku”, str. 186. Rozdział VI SYLWETKI BISKUPÓW Przyjrzyjmy się teraz bliżej niektórym przedstawicielom ówczesnej hierarchii, tym zwłaszcza, którzy nadawali ton i antyludowe ostrze polityce kościelnej. Oto pierwsze z brzegu życiorysy: “Po Robercie, biskupie krakowskim — pisze Długosz — nastąpił Mateusz, wyniesiony na stolicę (biskupią) krakowską przez Innocentego II papieża, za wstawieniem się księcia Władysława, przeto, iż mu tenże Mateusz w potrzebie usłużył był zasiłkiem pieniężnym. Człek marnotrawny, zbytkownik i obżerca… przesiedział na stolicy lat dwadzieścia i trzy (1144—1167)… Ów biskup Mateusz, zatopiony w biesiadach i próżnościach świata… wszystkie dochody biskupie przez gardło i żołądek przepuścił” 66. Biskup krakowski, P a w e ł z Przemankowa, był według świadectwa Długosza panem “nieznośnym dla c h ł o p ó w”. Jednego z nich nawet “w gniewnym uniesieniu zabił podczas łowów za to, że mu spłoszył zwierza”. Biskup ten “zdrożnych, ze stanem i powagą biskupią niezgodnych dopuszczał się nadużyć i poniewierał godność pasterska” i był “oddany przede wszystkim swa- 66 Długosz, “Dziejów Polskich księga V”, rok 1144 i 1167. woli i rozpuśc e”. M. in., kiedy jako biskup z urzędu wizytował klasztor klarysek na Skale, spodobała mu się jedna mniszka i — jak powiada Długosz — “w z i ą ł ją do siebie za nałożnicę”! stale ją ze sobą woził w kolasie biskupiej. “Kościołem bardzo rzadko się zajmował; miewał natomiast tajemne schadzki z ludźmi przywykłymi żyć z wydzierstwa lub kradzieży”, a także z wrogami kraju. Z prawa i wyroków sadowych nic sobie nie robił; organizował stale spiski i bunty przeciw czterem kolejnym książętom polskim, którzy go sadzali do więzienia, a potem pod groza klątwy musieli sowicie wynagradzać. M. in. książę Bolesław Wstydliwy musiał mu zapłacić, tytułem odszkodowania za miesiąc wiezienia, 200 grzywien srebra i dołożyć jeszcze posiadłość książęcą Dzięrzążnę. Biskupem krakowskim był Paweł przez 32 lata. Ksiądz Karasiewicz poprzedza życiorys arcybiskupa Świnki krótką informacją o dwunastoletnim “osieroceniu” archidiecezji gnieźnieńskiej, które polegało na tym, że wybrano naraz dwóch arcybiskupów, Jana i Konrada. ” Wobec rozbicia kapituły (na dwa stronnictwa)… obydwaj elekci zajęli dochody i dobra arcybiskupie i szafowali nimi obficie na rzecz swoich wyborców i krewnych, oczywiście z wielką krzywdą dla majątku arcybiskupiego” 67. Od biskupów polskich domagali się legaci papiescy w roku 1287 opłat w wysokości 1000 grzywien na utrzymanie świty legatów. Arcybiskup gnieźnieński Świnka za niezapłacenie sumy na utrzymanie legata Gentilisa został e k s k o m u n i k o w a n y i pozostawał pod klątwą przez pół roku 68. Jana Muskatę, późniejszego biskupa krakowskiego, posądzał biskup wrocławski, Tomasz II, “o sprzeniewierzenie 67 Ksiądz Władysław Karasiewicz, “Jakub II Świnka, arcybiskup gnieźnieński”, Poznań 1948, str. 231. 68 Ksiądz Karasiewicz, j. w. str. 274 l 300. pieniędzy przeznaczonych na upominki dla kardynałów w Rzymie” 69. O Jarosławie Bogorii Skotnickim pisze Długosz, że “nie prostą lecz uboczną drogą dostał się na arcybiskupstwo gnieźnieńskie” 70. W każdym razie miał na sumieniu liczne przestępstwa uniemożliwiające — według prawa kanonicznego — objęcie tego stanowiska, chyba za specjalną dyspensą papieską. Jarosław zapłacił jednak “sto czerwonych złotych za całą promocję arcybiskupia” 71 i od razu otrzymał dyspensę “od nieregularności ściągniętej na siebie przez palenie, łupiestwo, zabory, pustoszenia i wyludniania” 72, co według przypuszczenia księdza Korytkowskiego, “odnosiło się do pewnych gwałtów popełnionych przy sporach o dobra dziedziczne”73. Druga przeszkoda do nominacji wynikła “z powodu pobierania nagród (= łapówek) pieniężnych przy wizytowaniu z urzędu pewnych kościołów diecezji krakowskiej, za co go papież Jan XXII suspendował od pobierania dochodów z posiadanych prebend, przekazawszy je na rzecz skarbu papieskiego” 74. Trzecia przeszkoda polegała na tym, że Jarosław, kandydat na stanowisko arcybiskupa, obłożony był e k s k o m u n i k ą, jako żyrant pożyczki z sum zebranych tytułem świętopietrza 75. Źyrowanie i narażenie się na ekskomunikę sowicie się Jarosławowi opłaciło. Jako duchowny wiedział, że ekskomunika nie jest taka straszna i za pieniądze można 69 Ksiądz Karasiewicz, j. w., str. 275. 70 “Dziejów Polski księga X”, rok 1376. 71 Ksiądz J. Korytkowski, “Jarosław Bogorya Skotnicki, arcybiskup gnieźnieński”, roczniki Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Poznań 1881, str. 1 1 0. 72 Ksiądz Korytkowski, j. w” str. 97. 73 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. 98. 74 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. !01. 75 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. 102. w Rzymie z łatwością uzyskać jej zdjęcie; wiadomo było także, że wdzięczny król wynagrodzi usługi wielokrotnymi nadaniami. Z całej pracy księdza Korytkowskiego wynika, że arcybiskupowanie Jarosława polegało przede wszystkim na skupowaniu majątków, na korzystnych zamianach i procesach majątkowych. W sporach majątkowych arcybiskup posługiwał się klątwa 76, a także siłą zbrojną. W wypadku konfliktów majątkowych między biskupami rzucali oni na siebie wzajemnie klątwy oraz napadali na siebie zbrojnie. Na przykład “biskup kamiński” Jan, napadł na czele siły zbrojnej dobra arcybiskupie, złupił je z całego dobytku tak arcybiskupiego jako poddanych, wszystkie budynki częścią spalił, częścią spustoszył, ludzi arcybiskupich pojmał, sponiewierał i poranił, rozmaitych innych dopuściwszy się tam gwałtów” 77. Arcybiskup nie pozostawał oczywiście dłużnym. Zresztą taki sam wniosek z życiorysu arcybiskupa wyciąga ksiądz Korytkowski: największe zasługi arcybiskup położył nie na polu moralnym i religijnym, ale na polu finansowym. “Największa, bo niezrównana zjednał sobie arcybiskup zasługę pod względem materialnego podniesienia arcybiskupstwa… przez darowizny… przez kupno znacznych obszarów ziemi… a przede wszystkim przez szczęśliwe, rozliczne zamiany” 78. Pewna wątpliwość wzbudzają liczne zamiany z krewnymi, które z reguły sprowadzały się do bogacenia rodziny kosztem dóbr kościslnych. Co więcej: 76 Ksiądz Koryrkowski, j. w , str. 226. 77 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. 133. 78 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. 222 “arcybiskup chciał rozporządzić arcybiskupstwem jakoby dziedziczną własnością na rzecz krewnych swoich… co mu się w rzeczy samej udało” 79, bo jeszcze za jego życia arcybiskupem gnieźnieńskim został jego siostrzeniec. Poświęciliśmy mu nieco więcej miejsca niż innym, ponieważ uważany jest za “jednego z najzasłużeńszych i najzacniejszych arcybiskupów” 80. Jego siostrzeniec, arcybiskup Suchywilk, był człowiekiem “hołdującym namiętnościom i chuciom cielesnym”, a gdy zakończył życie “skarbiec i wszystek sprzęt domowy arcybiskupa rozerwali natychmiast jego synowcowie, bracia i krewni, w znacznej liczbie na dworze goszczący, którym rzeczony arcybiskup, ze zbytniego ku nim przywiązania, porozdawał w zarząd wiele zamków do kościoła gnieźnieńskiego należących” 81. Biskup krakowski, Zawisza z Kurozwęk, był człowiekiem “światowym więcej sprawom niż kościołowi służącym i do cielesnych uciech skłonnym” 82, a zmarł “spadłszy z drabiny”, po której wspinał się nocą do kochanki. Biskup poznański, Jan z Kępy “w folgowaniu pożadliwościom ciała się lubował” 83. Arcybiskupa gnieźnieńskiego, Mikołaja Kurowskiego, chciał Jagiełło skazać na śmierć za próbę uwiedzenia królowej, ..jako sama królowa zeznała”. Biskup zmarł w drodze na sąd, pozostawiwszy braciom i bratankom ogromne skarby w złocie, srebrze, klejnotach, zamkach, wsiach i folwarkach 84. 79 Ksiądz Kory lwowski, j. w., str. 227. 80 Ksiądz Korytkowski, j. w., str. 217. 81 Długosz, Dziejów Polski ksiaga X”. rok 1382. 82 Długosz, księga X, rok 1382. 83 Zapiska w kalendarzu włocławskim (wg “Mroków średniowiecza” Putka) 84 Długosz, księga XI, rok 1411. “Śmiercie biskupów robiły rejwach wielki — pisał biskup Łętowski — bo szedł jeden po drugim na lepsze, a tak poruszali się wszyscy” 85. “Nie tylko dawało to powód do zbyt częstych gorszących nieraz intryg, ale najsmutniej odbijało się na stanie duchowieństwa, na zarządzie diecezyj. Doszło do tego, że ułożyła się pewna skala stopniowania według dochodów i honorów” 88. “Biskupi przesuwali się z katedry niższej na wyższa. Był to rodzaj awansu kościelnego i zarazem politycznego. Najniższe krzesło (senatorskie), biskupstwo kamienieckie było zarazem i najuboższe… W zakresie spraw duchownych godności czyli beneficja były przede wszystkim uposażeniami. Stad też starano się o posiadanie ich w jak największej ilości. Tak biskupi łączyli nieraz w jednej osobie godność biskupów i opatów. Prałaci posiadali po kilka kanonii, a po kilkanaście parafii” 87. Pełen entuzjazmu dla biskupów polskiego renesansu prof. Stanisław Łempicki, według którego “tworzą ci biskupi na terenie Polski wspaniały szereg, którego nie powstydziłyby się nawet Włochy”, musi jednak przyznać, że “na życiu ich widoczna jest często niejedna skaza… może zbyt silnie odbiły się na niektórych z nich przywary wieku i ambicja wygórowana, prywata, chęć użycia świata i jego dóbr doczesnych, skłonność do intryg politycznych, czasem i chwiejność sumienia” 88. O biskupie krakowskim, Janie L a t a l s k i m (1535— 1537), powiadano, że latał za dochodami i sprzyjał trunkom. Jego koledzy biskupi, na czele z arcybiskupem gnieźnieńskim, Krzyckim, rozpuszczali ubliżające anegdoty o jego chciwości i zbytkach 89. Ustawa z roku 1451 zawierała klauzulę orzekającą iż “każdy, kto się ubiegać będzie o godność kardynała albo legata papieskiego, albo te godności przyjmie bez wyraźnej i szczególnej zgody króla polskiego, karany będzie konfiskatą. wszystkich swych dóbr czy to duchownych, czy świeckich, ruchomych i nieruchomych na rzecz skarbu państwa i bez nadziei zastosowania do niego prawa łaski królewskiej” 90. Przodkowie nasi, wydając tę ustawę, doskonale wiedzieli, co czynią. Plaga tak zwanych “romipetów” 91, “kortezanów” 92, “harpii rzymskich” 93, “poważnie zaprzątała polityków ówczesnej Polski wywołując nawet akcję obronna ze strony kościoła polskiego… w stosunku do tych “łowców beneficjów, którzy nawiązywaniem stosunków, służbą u dostojników kościelnych, nierzadko też intrygami i przekupstwem umieli sobie zjednywać łaski duchowe, a jeszcze więcej doczesnej” 94. W szesnastym wieku sprawa ta była szczególnie paląca, ponieważ o wyższych dostojeństwach kościelnych dla Polaków decydowała przede wszystkim protekcja… cesarza austriackiego. Wiadomo więc było powszechnie, że 85 Biskup Ludwik Łętowski, “Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich”, Kraków 1852. 86 Stanisław Tomkowicz, “Galeria portretów biskupów krakowskich”, str. 21. 87 Adom Szelągowski, “Wzrost państwa pslskiego w XV i XVI w.”. Lwów 1904, str 234 i 237. 88 Stanisław Łempicki, “Biskupi polskiego Renesansu”, Lwów 1938, str. 16. 89 Stanisław Tomkowicz, j. w., str. 21—24. 90 Anna Dembińska, ..Zygmunt l, zarys dziejów wewnetrzno-poli-tvcznych w latach 1540—l 548″, Poznań 1948, str. 307. 91 Dosłownie “rzymo-bieżców”, duchownych udających się do Rzymu po beneficja na terenie Polski. 92 “Dworaków”, którzy pochlebstwami i intrygami na dworze papieskim ułatwiali sobie karierę kościelna. 93 i 94 Henryk Barycz, “Polacy na studiach w Rzymie”, Kraków 1938, str. 11. kto uzyskuje w Rzymie kapelusz kardynalski, ten na terenie Polski jest szpiegiem i agentem habsburskim. Na usługach habsburskich byli kardynał Hozjusz, kardynał Radziwiłł, kardynał Maciejowski i wielu polskich biskupów i arcybiskupów. “Samuel Maciejowski (biskup krakowski) był silnie zaangażowany w obozie habsburskim i nawzajem miał poparcie Wiednia” 95. Starania o kapelusz kardynalski dla niego podejmowali w Rzymie agenci habsburscy i oni to sprawili, że Maciejowski został kardynałem. Wówczas wojewoda krakowski, Piotr Kmita, zadał Maciejowskiemu pytanie: “Czy Jego Wielebność nie wie, że jest zakaz, żeby ktokolwiek w królestwie polskim piastował godność kardynalska?” Na słowa Kmity biskup krakowski. Samuel Maciejowski, udzielił następującej historycznej odpowiedzi: — Jeżeli w Polsce zabroniłą mi być kardynałem, to udam się do Rzymu albo do cesarza austriackiego… Mnie wszędzie będzie dobrze. Po cóż mi ta niewdzięczna ojczyzna? 96. Taka kosmopolityczna, bezojczyźniana, antypolska postawa cechowała zawsze olbrzymią większość najwyższych dostojników kościelnych w Polsce. Warto przy tym zapamiętać, że słowa wzgardy dla “niewdzięcznej” Ojczyzny wychodziły z ust człowieka, który jako biskup krakowski czerpał dochody z ciężkiej pracy wielu tysięcy pańszczyźnianych chłopów 300 albo i większej ilości wsi Było mu w Polsce tak dobrze, jak nikomu innemu i mimo to gotów był w każdej chwili ją zdradzić, co więcej, zdradzał ją od samego początku swojej kariery kościelnej jako szpieg i agent Habsburgów Biskup krakowski, Andrzej Zebrzydowski (1551— 1560), należał do kategorii tych dostojników kościelnych, 95 Anna Dembińska, j. w., str. 307. 96 Anna Dembińska, j. w., str. 307. którzy nie wierząc w Boga i drwiąc sobie ze wszystkich dogmatów religijnych uważali jednocześnie religię za rzecz niezmiernie wygodną i pożyteczną, ponieważ przynosiła im setki tysięcy złotych florenów dochodu. Biskup Zebrzydowski był dość tolerancyjny i pozwalał parafianom na kwestionowanie wszystkich dogmatów i przykazań prócz jednego, które uważał za najświętsze i w obronie którego gotów był stosować w Polsce wszystkie okrucieństwa inkwizycji, mianowicie przykazania głoszącego, że biskupom trzeba płacić dziesięcinę. “A wierz sobie nawet i w kozła — powiadał biskup Zebrzydowski — byleś mi dziesięcinę płacił” 97 Traktując godności kościelne jako źródło dochodów, kupił sobie godność biskupa krakowskiego, a kiedy królowa Bona zawołała przy wszystkich na niego: “Ty, ty, któryś biskupstwo kupił!” Zebrzydowski odpowiedział spokojnie. Jakby chodziło o rzecz najbardziej naturalna: “Bo przedajne było” 98. Otóż, jak wspomnieliśmy, gdy tylko ktoś zakwestionował” świętość przykazania płacenia dziesięcin, biskup-ateusz stawał się natychmiast krwiożerczym inkwizytorem. “Zebrzydowski przejął się sceptycyzmem na punkcie religii i obyczajów — pisze historyk katolicki, Tomkowicz — a co było najgorsze i dla nas jest najprzykrzejsze, wprost wstrętne, to że obok tego lubił występować publicznie bardzo ostro i stanowczo w obronie zagrożonej wiary i kościoła, nie wzdrygał się przed mowami gwałtownymi w sejmach 97 i 98 Władysław Wisłocki (za Górnickim i Lubienieckim), przedmowa do “Korespondencji Andrzeja na Więcborku Zebrzydowskiego, biskupa włocławskiego i krakowskiego”, 1878. i krokami świadczącymi o surowości i bezwzględności, ale tylko wobec drugich”. 99 Najbardziej wsławił się Zebrzydowski procesem przeciw Konradowi Krupce Przecławskiemu w roku 1551. Proces ten był możliwy dzięki wydanemu 12 grudnia 1550 roku edyktowi przeciw rożnowiercom, oddającemu ich pod jurysdykcję sadów duchownych. Rozpoczęła się wówczas seria głośnych procesów o wiarę 100. Być może działalność inkwizytorska biskupa Zebrzydowskiego miała jeszcze inne tło, to o którym wspomina Barycz: “Silny nacisk kapituły oraz episkopatu zmusił biskupa Zebrzydowskiego, w rzeczach wiary najzupełniej obojętnego, do podjęcia ostrzejszej akcji. Postanowił tedy pozwać, przed sąd jakiegoś zwolennika “nowinek”, by w ten sposób nastraszyć różnowierców, a równocześnie naprawić złe mniemanie o sobie zarówno w Polsce jak w Rzymie i dać niechętnej kapitule dowód gorliwości o wiarę… Wysłuchawszy opinii teologów i kanonistów ogłosił biskup Krupkę heretykiem, a majątek jego skonfiskował, przekazując równocześnie wykonanie wyroku miejscowemu urzędowi grodzkiemu” 101. Nic więc dziwnego, że jezuita Niesiecki przeszedł do porządku dziennego nad drwinami biskupa Zebrzydowskiego z religii i za jego działalność inkwizytorska napisał o nim: “bodajby miał podobnych sobie więcej infułatów polskich, nigdy by była ojczyzna takich koło wiary dyssensji i zawodów nie znała” 102. 99 Tomkowicz, j. w., str. 39—44. 100 Henryk Barycz, “Proces Konrada Krupki Przecławskiego o wiarę” (Reformacja w Polsce, rocznik 1937—1939), str. 422. 101 Barycz, j. w., str. 425, 428. 102 Wisłocki, j. w.; Tomkowicz, j. w. Następnym biskupem krakowskim był Filip P a d n i e w s k i (1560—1572). “Historycy milczą o jego zasługach. Piasecki przymawia mu, że dbał głównie o pompę świecką, że utrzymywał przez pychę dwór liczny, a gdy wyruszał w drogę, jeździło zawsze przed nim 200 konnych strojnych w bławaty i łańcuchy złote. Łubieński zarzuca mu gromadzenie dóbr dla krewniaków swoich i bogacenie rodziny nawet kosztem kościołów i klasztorów” 103. Piotr Myszkowski był biskupem krakowskim od 1577 do 1591 roku. “Rysem jego znamiennym była miłość pieniędzy gromadzenie bogactw i pomnażanie fortuny domowej dla ugruntowania potęgi rodzinnej… z wiekiem rozwinęły się u niego instynkty ujemne, skłonność do intryg i chciwość. Nuncjusz Calligari w roku 1580 smutne… wystawił mu świadectwo nazywają go najbogatszym, najchytrzej«zym i najfałszywszym człowiekiem w Polsce… zarzucał mu, że sprzedaje beneficja, w gniewie bije księży własną ręka, na bankietach ni miary ni przyzwoitości nie przestrzega. Od zarzutu chciwości nikt go chyba oczyścić nie zdoła… Lubił żyć wspaniale, ale przede wszystkim myślał o uświetnieniu i wzbogaceniu rodziny. Bratankom miał zostawić osiem milionów złotych” 104. Jędrzej Lipski był biskupem krakowskim tylko 6 miesięcy (1631). Historyk Piasecki nazywa go twardym, popędliwym, wstrętnym i niezmiernie zuchwałym, przyznając mu tylko zręczność karierowiczowską 105. Tomkowicz podkreś!a “skłonności do intrygi” i “chęć bogacenia się, groma- 103 Tomkowicz, j. w., str. 46. 104 Tomkowicz, j. w., str. 52—57; ksiądz Józef Pelczar, “Zarys dziejów kaznodziejstwa”, Kraków 1896, tom II, str. 96. 105 Tomkowicz, j. w., str. 92. dzenia majątku”. Istotnie “fortunę zebrał bardzo znaczną” 106. Jan Albert Waza, syn króla Zygmunta, “Miał lat dziewięć, kiedy ojciec przeforsował jego nominację na biskupstwo warmińskie opróżnione w roku 1621… Było to nadużyciem z wielu względów” 107 Kiedy w roku 1631 umarł biskup krakowski, Lipski, “rozpoczął się ten sam taniec o biskupstwo krakowskie, co był o warmińskie” — pisze biskup Łętowski — i dziewiętnastoletni Jan Albert został także biskupem krakowskim. Na dodatek do tych dwóch biskupstw papież Urban VIII ofiarował mu jeszcze kapelusz kardynalski. Po abdykacji Jana Kazimierza w roku 1668 władza przeszła w ręce arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa Mikołaja Prażmowskiego. |
PRZEJDŹ NA FORUM